کد مطلب:38651 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:14

گنجینه پرسمان » اهل بيت

با اين كه اسلام براي افراد بشر ارزش يكسان قايل شده و هيچ نژاد و رنگ و مليّتي را بر ديگران برتري نداده و به نفي برده داري پرداخته است , چرا پيامبر و امامان معصوم : داراي برده و كنيز بودند؟ اصولاًاحكامي را كه دربارهء بردگان در اسلام آمده است , چگونه مي توان با نفي برده داري جمع نمود؟

دوست عزيز! اسلام در سرزميني ظهور كرد كه از فرهنگ و تمدن اجتماعي و اخلاقي بي بهره و عاري بود. فرهنگ رايج آن روزگار را, فرهنگي مبتني بر بي فرهنگي , نه بر اصول انساني بايد دانست .

اسلام از آغاز به مبارزه با بسياري از بي فرهنگي ها و سنت هاي جاهلي پرداخت , ولي مسلم بود در مدت كوتاه ,تمام رسوم باطل از بين نخواهد رفت . بدين ترتيب , اسلام براي ريشه كن ساختن بسياري از آن ها, شيوه اي تدريجي را در پيش گرفت و با مبارزه اي پيگير, ولي آرام , زمينه را براي تغيير فرهنگ غلط به فرهنگي صحيح آماده ساخت .

يكي از آن رسوم جاهلي , برده داري و استثمار وجود انسان بود كه ريشه در تبعيض نژادي و خود برتر بينيِ قومي داشت .

پيش از ظهور اسلام , مردم آزاد يا عبد بودند, و هر فرد آزادي (حّر) مي توانست صدها برده و كنيز داشته باشد.برده ها نشانهء اقتدار, ثروت و مكنت صاحب خود بودند. آنان هيچ گونه حقي از حقوق انساني نداشتند و در رديف حيوانات به شمار مي رفتند. در نظر اربابان , بردگان انسان هايي بودند كه قدرت انديشيدن يا تدبير ندارند و از اين جهت , در رديف حيوانات محسوب مي شوند.

اولين گام اسلام , در ريشه كن ساختن اين ذهنيت و بازگرداندن شخصيت انسانيِ بردگان به آنان , اين بود كه بردگانِ مسلمان , اعم از زن و مرد را بر كفار آزاد برتري داد. قرآن دربارهء انتخاب همسر به مؤمنان و مسلمانان مي فرمايد:

بدانيد يك كنيز مؤمن , از يك زن آزاد مشرك بهتر است و با مردان مشرك ازدواج نكنيد, مگر اين كه مؤمن شوند وايمان بياورند, زيرا يك غلام مؤمن از يك مرد آزاد مشرك بهتر است >.

برتري بخشيدن بردگان مسلمان بر اَشراف مشرك , اين نكته مهم را گوشزد مي كند كه اساس برتري ها در اسلام ,نه مال و ثروت و افزوني اَعوان و انصار, كه ايمان و تقوا است .

از طرفي , اسلام بسيار دربارهء حقوق بردگان و كنيزان , به مسلمان سفارش نمود و در مراعات حقوق بردگان توصيهء بليغ نمود. امير مؤمنان در يكي از وصاياي خود, خطاب به امام حسن 7مي نويسد:

يا باردار باشد, به فرزندش واگذار مي شود و از جمله نصيب و بهرهء او است ,(1) و در صورتي كه فرزند بميرد و مادر زنده بماند, آزادي مي يابد و يوغ بندگي از گردنش برداشته مي شود و از نعمت آزادي نصيب مي برد>.

حضرت در انتهاي عهد نامه مالك نيز مي فرمايد:

همواره بر نماز و زكات و تأكيدي خاص داشت و من نيز با همان تأكيد عهد نامه ام را پايان مي دهم >.

از اين دو حديث به خوبي شدت اهتمام حضرت بر رعايت حقوق بردگان دانسته مي شود. بنابراين , برده داري درپيش از اسلام يا برده داري در اصطلاح امروزين كه در كشورهايي چون امريكا تا چندي پيش رواج داشت , بابرده داري در اسلام , دو امر كاملاً متفاوت و متباين اند و نبايد آن ها را با هم مقايسه نمود يا مباحثشان را با هم خلطكرد.

حضرت به ارزشي كه اسلام به مسلمانان حتي بردگان آن ها داد, در خطبهء 105نهج البلاغه اشاره مي كند ومي فرمايد: .(2)

اسلام روح برده داري را در ميان اعراب دگرگون ساخت و بردگان را كرامت بخشيد. ائمه معصومين : ـ ازرسول اكرم 6گرفته تا امام يازدهم 7ـ همگي اهل بيت 7به رفتار شايسته با بردگان معروف بودند و اقدامات فرهنگي خاصي براي رفع اختلاف ميان اين طبقه و ساير طبقات مسلمانان مي نمودند:

الف ) ازدواج

در جاهليت , اشراف و بزرگان از تزويج پسر يا دختر خود با طبقات متوسط و پايين , به شدت ممانعت مي كردند.پيامبر6اين فرهنگ غلط را منسوخ اعلام داشت و طي يك اقدام الهي , دختر عموي خود رابه عقد غلام آزاد شدهء خويش در آورد.(3)

از نمونه هاي ديگر, تزويج ـ دختر زياد بن لبيد, يكي از سرشناس ترين مردان مدينه ـ به ـ مردي سياه پوست از اهالي يمن ـ را مي توان نام برد كه جزء اصحاب صفّه محسوب مي شد.(4)

اين يك سنت حسنه بود كه رسول خدا بسيار در ترويج آن كوشيد. حكايت شده است كه روزي عبدالملك مروان , خليفهء اموي , به امام زين العابدين نامه اي نوشت و طي آن , امام را مخاطب قرار داد كه : گويا شما حسب ونسب خود را فراموش كرده و شأن خود را نمي دانيد! چرا كنيزي را به همسري برگزيده و مادر خود(5) را به غلامتان داده ايد؟!

امام پاسخ داد: ما به سيره و روش جدّمان رسول خدا6رفتار مي كنيم !(6)

اما در مورد آميزش جنسي با كنيزان بايد گفت : اسلام عمل جنسي با آن ها را مقدمهء آزادي شان قرار داد; همان گونه كه در وصيت اميرمؤمنان دربارهء آورديم . از طرفي اگر كنيزان از صاحبانشان بهره نمي بردند, در فسادمي افتادند, زيرا آنان از جنس بشر و داراي نياز جنسي بودند. از طرف ديگر, چون آنان داراي فرهنگ استواري نبوده و زير دست بودند, بيش تر در معرض فساد قرار داشتند; پس تأمين نيازهاي طبيعي آنان , از نظر اسلام يك ضرورت بود, نه استفادهء ابزاري از كنيزان .

مرحوم شيخ عباس قمي آورده است : امام زين العابدين در هر ماه كنيزان خود را مي خواند و مي فرمود: من پيرشده ام و قدرتِ بر آوردن حاجات زنان را ندارم . هر يك از شما مي خواهد, او را شوهر دهم و اگر بخواهد, بفروشم واگر خواهد, آزادش كنم . چون يكي از آنان عرض مي كرد: نخواهم , حضرت سه مرتبه مي گفت : خدا وندا! گواه باش , واگر يكي خاموش مي ماند, به زنان ديگر مي فرمود: از وي بپرسيد چه خواهد؟ پس به هر چه مراد او بود, رفتارمي كرد.(7)

ب ) آزادي بردگان

بهترين راه براي ريشه كن ساختن برده داري , آزاد ساختن آنان بود. اسلام آزاد ساختن بردگان را بسيار ستود وآن را كفارهء بعضي گناهان قرار داد. رسول خدا6و اهل بيت طاهرش :, به اين سنت حسنه بسيار مقيد بودند.مجلسي در بحار از سيد بن طاووس و او از امام صادق 7روايت مي كند كه امام زين العابدين 7در آخرين شب ماه رمضان , غلامان و كنيزان خود را گِرد مي آورد و مي فرمود: من از بدي هاي شما در گذشتم , آيا شما از رفتار بدي كه من با شما كردم , در مي گذريد؟ مي گفتند: آقاي ما! تو به ما بدي نكرده اي و ما از تو گذشتيم ! حضرت مي فرمود:بگوييد: خدايا! علي بن حسين از ما گذشت , از او درگذر و چنان كه ما را آزاد كرد, از آتش دوزخ آزادش كن !مي گفتند: آمين !

آن گاه حضرت مي فرمود: برويد! من از شما گذشتم و به اميد بخشش و آزادي , شما را در راه خدا آزاد كردم ! وچون عيد مي شد, بدان ها پاداش گران مي بخشيد. حضرت در پايان هر رمضان , دست كم بيست تن برده و كنيز را كه خريده بود, در راه خدا آزاد مي كرد, چنان كه غلامي را بيش از يك سال نزد خود نگاه نمي داشت و گاه در نيمهء سال او را آزاد مي ساخت .(8)

ج ) سيرهء اهل بيت 7در رفتار با بردگان

رفتار و سيرهء اهل بيت 7در بارهء بردگان , از درخشان ترين فضايل اسلام در برخود با زير دستان مي باشد. همين رفتار شايسته , سبب شده بود غلامان و كنيزانِ ائمه , از آزادي خود خوشحال نشوند و تقاضا كنند براي هميشه غلام آن بزرگواران باقي بمانند. اكثر بردگان در خانهء اهل بيت 7با معارف ديني و احكام الهي آشنا مي شد و از محضر آنان استفاده هاي علمي و عملي بسياري مي نمودند, لذا پس از آزادي , انسان هايي نمونه , مؤمن و حقيقت جو بودند;بسياري از آنان نيز به خاطر عشق به مولاي خود, به درجهء رفيع شهادت رسيدند كه ذكر حكايات آن ها سبب طولاني شدن بحث خواهد شد.

در اين جا به نمونه اي از رفتار امام علي 7با غلام خود كه يكي از شهيدان راه ولايت است ,(9) اشاره مي كنيم : روزي اميرمؤمنان با قنبر به بازار رفتند. حضرت دو پيراهن كرباسي , يكي به دو درهم و ديگري به سه درهم خريد و به قنبر فرمود: پيراهن سه درهمي را تو بردار. قنبر عرض كرد: اي اميرمؤمنان ! تو به منبر مي روي و با مردم بيش تر سر و كار داري , سزاوار است پيراهن بهتر را شما بپوشيد! حضرت فرمود: اي قنبر! تو جوان هستي و بايد مانندجوانان باشي . من از خدا شرم مي كنم لباسي بهتر از تو بپوشم , زيرا از رسول خدا شنيدم : .(10)

آيا نام اين رفتار برده داري و استثمار انسان ها است ؟ آيا اين رفتار نمونه اي از تبعيض نژادي است ؟!

به اين روايت عجيب از امام زين العابدين نيز توجه فرماييد:

روزي علي بن حسين 7يكي از بردگان خود را به سبب سهل انگاري تازيانه زد. سپس به خانه رفت , تازيانه راآورد, خود را برهنه كرد و خادم را گفت : علي بن حسين را بزن !

خادم نپذيرفت . امام به او پنجاه دينار بخشيد.(11)

بنابراين , همان طور كه گذشت , داشتن غلام و كنيز براي رسول خدا6و ائمهء اطهار: را, نمي توان در تضادبا نفي برده داري در اسلام دانست , زيرا اين نوع برده داري به رابطهء پدر و فرزندي بيش تر شباهت دارد تا به رابطه ءمولا و برده !

اما در مورد احكام اسلام دربارهء بردگان بايد گفت :

به هر صورت , بردگان تحت قيموميت و ولايت مولاي خود بودند و جزء مايملك او محسوب مي شدند. احكام اسلامي بر اين رابطهء حقوقي ـ اجتماعي دلالت دارد, لذا مانعي در جمع ميان اين احكام و سيرهء ائمه نمي توان يافت .

در آخر, با آرزوي توفيق بيش تر براي جناب عالي , جزوهء را همراه اين نامه ارسال مي داريم , تااين بحث به طور كامل و مشروح براي شما بيان شده باشد.

(پـاورقي 1.به چنين كنيزي در احكام اسلامي مي گويند. اين كنيز به فرزندش واگذار مي شود و چون به فرزندش واگذار شده , آزادمي گردد.

(پـاورقي 2.نهج البلاغه , فيض الاسلام , خ 105

(پـاورقي 3.بحارالانوار, ج 17 ص 3

(پـاورقي 4.همان , ج 22 ص 118و 119

(پـاورقي 5.اين زن , مادر رضاعي حضرت بود.

(پـاورقي 6.همان , ج 46 ص 164

(پـاورقي 7.منتهي الآمال , زندگاني امام چهارم , مكارم اخلاق حضرت , ش 5 با تلخيص .

(پـاورقي 8.بحار, ج 46 ص 103ـ 105 روايت طولاني تر از آن است كه ماآورديم .

(پـاورقي 9.قنبرر احجاج بن يوسف ثقفي به شهادت رساند; بحارالانوار, ج 42 ص 135

(پـاورقي 10.همان , ج 71 ص ص 144

(پـاورقي 11.بحارالانوار, ج 46 ص 92